Slechthorendheid en vermoeidheid: Waarom is luisteren zo vermoeiend voor slechthorenden?

Iedereen die zelf slechthorend is of kinderen heeft die slechthorend zijn, weet dat een dag intensief communiceren of luisteren op het werk, op school, bij het volgen van een lezing of bij sociale bijeenkomsten er voor kan zorgen dat de energietaart aan het eind van de dag aardig op is en voor flinke vermoeidheid zorgt. Hoe komt het dat slechthorenden vaak zo vermoeid zijn aan het eind van de dag? Welke effecten kan het hebben? En wat is er aan te doen?

Vermoeidheid

Laten we eerst eens kijken wat vermoeidheid is. Vermoeidheid speelt zich zowel af in het cognitieve als in het lichamelijke domein. Wanneer we vragen aan mensen om vermoeidheid te omschrijven, dan wordt dit geduid in termen als: ‘op zijn’, ‘rust nodig hebben’, ‘geen puf meer hebben’, ‘op mijn laatste benen lopen’, ‘slaap hebben’ en ‘uitgeput zijn’.
Naast lichamelijke of mentale vermoeidheid kunnen we ons ook moe gaan voelen als we ons vervelen of ondergestimuleerd voelen. Denk hierbij de vermoeidheid die we kunnen voelen wanneer we een eentonige of saaie klus of taak moeten uitvoeren. Ook kunnen we op bepaalde momenten van de dag eerder vermoeid raken dan op andere. Wanneer deze factoren zich stapelen zoals bijvoorbeeld bij het volgen een hele saaie lezing in de middag wanneer de lunchdip onherroepelijk zijn opwachting maakt en/of na een korte nacht slaap, kunnen we overmand worden door vermoeidheid of slaap.
Op wikipedia staat bij ‘vermoeidheid’ de volgende toevoeging: …..Vermoeidheid kan echter ook een symptoom zijn van een lichamelijke of geestelijke aandoening, zoals hartzwakte, diabetes, schildklierziekte, hersenletsel (bijvoorbeeld een beroerte), of klinische depressie. Omdat bij vermoeidheid het concentratie- en reactievermogen afneemt, is een moe persoon niet optimaal in staat activiteiten uit te voeren die constante concentratie en/of reactievermogen vereisen, zoals het besturen van een voertuig. In dit rijtje lichamelijke aandoeningen wordt slechthorendheid niet genoemd maar het zou daar prima tussen passen. We zullen zien dat door een grote luisterinspanning, het uitvoeren van meerdere taken tegelijkertijd of juist door onderstimulatie, slechthorendheid tot extra vermoeidheid kan leiden.

Luisterinspanning

Naast dat vermoeidheid kan ontstaan na (langdurige) lichamelijke inspanning, na slaap tekort, of na grote mentale inspanning (begrijpen, leren, uitdenken), kunnen we ook vermoeid raken wanneer we minder goed horen. Bij horen kan dit allereerst worden veroorzaakt door extra luisterinspanning. Luisterinspanning kan worden omschreven als de mentale energie die het kost door het richten van de aandacht op en het begrijpen van gesproken taal. Hierbij spelen meerdere factoren een rol. Hoe groter het aantal woorden in onze vocabulaire is en hoe meer achtergrond kennis we van een onderwerp hebben, hoe makkelijker het is om flarden van zinnen of ‘halve’ woorden in te vullen vanuit ons geheugen. Als we ons dit realiseren wordt het gelijk duidelijk waarom het voor slechthorende kinderen extra vermoeiend is om gesprekken te volgen. Hun woordenschat en hun achtergrondkennis is nog (zeer) gering. Net als voor volwassenen het lastiger is om een vreemde taal te verstaan wanneer de kennis daarvan gebrekkig is, zo werkt dat hetzelfde voor kinderen met de moedertaal.
Een andere factor die een rol speelt is achtergrondlawaai. Zeker wanneer bij het luisteren er ook nog eens lawaai of geroezemoes in de omgeving is, wordt het verstaan extra inspannend en daarmee vermoeiend. Het grootste probleem van slechthorenden is in het algemeen juist het verstaan in omgevingslawaai.
Natuurlijk speelt ook de akoestiek van een ruimte een rol. Galmende ruimtes zijn extra lastig voor slechthorenden omdat hierdoor de zachtere delen van de spraak worden ‘dichtgesmeerd’. Veel restaurants en ook conversatieruimtes in verzorgingshuizen zijn vaak erg galmend door de ‘harde’ materialen die worden gebruikt, waardoor het verstaan onnodig wordt bemoeilijkt. Voor veel ouderen een reden om dergelijke lokaties te vermijden.
Natuurlijk speelt ook de ernst van de slechthorendheid een grote rol. Hoe groter het gehoorverlies gemeten met een audiogram (piepjes test) is, hoe moeilijker het wordt om spraak op afstand te kunnen verstaan. Hoe groter de afstand tot de spreker hoe zachter immers de spraak wordt. Daarnaast kan de ene slechthorende in geroezemoes nog redelijk uit de voeten terwijl de ander daar ernstige problemen mee heeft.
Wat ook een rol speelt is hoe fit we zijn. Wanneer we uitgerust zijn, zijn we ook cognitief fitter en kunnen we ons makkelijker concentreren en gaat inspanning leveren voor de verwerking van informatie en dus ook verstaan ons makkelijker af. Wanneer er extra inspanning moet worden geleverd voor het horen en het verstaan, zal het verwerken van informatie en opslaan (leren) ook minder soepel gaan. Bij kinderen kan dit makkelijk tot een leerachterstand leiden.
Bij horen speelt het kunnen plaatsen van geluiden in de ruimte ook een rol: Waar komt een geluid vandaan? Wie is aan het woord? Doordat eerst gedetecteerd moet worden wie er aan het woord is, worden soms de eerste woorden van de spreker gemist waardoor het weer extra energie kost om na te gaan waar het over gaat.
Mensen die zwaar slechthorend zijn gebruiken soms ook nog eens het lipbeeld om beter te verstaan. Dit laatste wordt ook wel spraakafzien genoemd. Duidelijk mag zijn dat ook dit een extra taak erbij is die ook energie kost en tot extra vermoeidheid kan leiden.
Een van de verklaringen voor het zich voordoen van tinnitus is overigens de hersenactiviteit die  de extra luisterinspanning met zich meebrengt.

Luistermoeheid en stress

Dat de extra luisterinspanning tot luistermoeheid kan leiden is na het lezen van het bovenstaande dus niet zo verbazingwekkend. Zeker bij kinderen is het goed als leerkrachten en ouders op de signalen van luisterrmoeheid letten. Een permanente verhoogde luisterinspanning zal uiteindelijk ook tot stress leiden met alle nadelige fysiologische veranderingen die dat met zich meebrengt zoals stijging van de bloeddruk en het vrijkomen stresshormonen. Op den duur kan dit tot uitputting leiden en tot overspannenheid.
Onderstimulatie bij gehoorverlies kan overigens óók tot vermoeidheid leiden. Prikkels van buitenaf zoals geluid en licht die onze zintuigen prikkelen, verhoogd ook ons activatieniveau. De meesten van ons kennen wel het effect dat we op lichte zonnige dagen we ons fitter voelen dan op een sombere winterdag. Ook kennen de meeste van ons wel de neiging bij vermoeidheid in de auto de radio wat harder te zetten. Dit doen we vaak totdat we ons meer moeten concentreren bijvoorbeeld bij het parkeren of zoeken van de weg; dan gaat de het volume weer naar beneden. De arousal die ontstaat door de extra prikkeling zorgt er voor dat we alerter kunnen reageren en we ons ook fitter gaan voelen.

Hoorhulpmiddelen en maatregelen bij luistermoeheid

Allereerst is het goed om zorg te dragen voor de juiste hoorhulpmiddelen. Hoortoestellen kunnen een grote bijdrage leveren om luisterinspanning en daarmee luistermoeheid en stress te reduceren. Herkent u de beschreven luistermoeheid, laat dan eens een hoortest doen bij een audicien bij u in de buurt. Een dergelijke hoortest neemt meestal maar een kwartiertje in beslag en kan veel helderheid verschaffen.

Toch zullen hoortoestellen alleen in moeilijke situaties niet voor iedere slechthorende voldoende zijn. Soms kan soloapparatuur of een extra microfoon die bij de spreker wordt geplaatst of omgehangen uitkomst bieden. In huis kan een ringleiding of speciale randapparatuur die hoort bij het hoortoestel het verstaan van de tv vergemakkelijken. Ook zijn er tal van mogelijkheden om het telefoneren te vergemakkelijken. Hier zijn speciale telefoons voor slechthorenden voor, speciale telefoonversterkers maar ook apparaatjes die het het telefoneren met een vaste of mobiele telefoon mogelijk maken met hoortoestellen. Ook op het werk zijn tal van aanpassingen mogelijk.

Soloapparatuur

Bij slechthorende kinderen wordt op school vaak soloapparatuur ingezet. In andere landen wordt overigens veel vaker dan in Nederland audio-apparatuur in klaslokalen geplaatst zodat de stem van de leerkracht versterkt wordt weergegeven. Dit heeft positieve effecten op het concentratievermogen van leerlingen en door de geringere luisterinspanning uiteindelijk ook op het verwerken en opnemen van informatie.
Voor (zeer) ernstig slechthorenden en doven kan een schrijftolk er voor zorgen dat luistermoeheid zich minder snel voordoet.

Geluidssysteem voor klaslokaal

Natuurlijk zijn er ook tal van akoestische maatregelen te nemen om het verstaan in een ruimte soepeler te laten verlopen. Het is aan te raden hiervoor een gespecialiseerd akoestisch bureau in de hand te nemen. Zij kunnen vaak met een aantal simpele aanpassingen van een ruimte wonderen verrichten.
Ook makers van tv en radioprogramma’s kunnen een bijdrage leveren door spraak in goede kwaliteit en zo schoon mogelijk aan te bieden, zonder allerlei geluiden en muziek op de achtergrond. Over achtergrondgeluiden op tv en bij radioprogramma’s zijn al jaren veel klachten van slechthorenden.
Daarnaast zijn er tal van luisterenstrategieën te hanteren. Ga bijvoorbeeld niet in de buurt van een open raam of deur zitten wanneer daar lawaai door naar binnen komt en sluit deze als het mogelijk is. Ga zodanig zitten dat er goed zicht is op de spreker(-s) en zorg dat de afstand niet te groot is. Geef de leerkracht van uw slechthorende kind informatie over luistermoeheid en de effecten ervan en tips wat kan helpen (positie in de klas, gebruik speciale draadloze microfoon, niet te dicht bij het open raam, inlassen van luisterpauzes en het bieden van een rustige plek waar rustig kan worden gewerkt).
Bij Hooridee kunnen slechthorenden een cursus volgen waarbij technieken en strategieën worden geleerd die nodig zijn om goed te functioneren en samen te werken als slechthorende.