Inzet schrijftolk verdient meer aandacht

Soms zijn symposia en lezingen ook te volgen via een beeldscherm waarop razendsnel de uitgesproken tekst verschijnt. Deze ‘live ondertiteling’ is te danken aan een aanwezige schrijftolk in de zaal, te herkennen aan een bijzonder toetsenbord.
Volgens schrijftolk Renée Damstra verdient de mogelijkheid van de inzet van een schrijftolk meer aandacht. HOorzaken ging via het programma Zoom online met haar in gesprek.

Wie kan een schrijftolk inhuren?

Iedereen die recht heeft op vergoeding van een hoortoestel of hoorhulpmiddelen kan eenmalig een aanvraag doen voor tolkuren bij het UWV. Organisaties gericht op de doelgroep kunnen ook tolkuren aanvragen als meerdere mensen tegelijk gebruikmaken van dezelfde tolk. Particulieren vragen soms ook een tolk aan op eigen kosten, bijvoorbeeld omdat ze toegankelijkheid en inclusie belangrijk vinden.

“Het zou beter zijn als mensen actief worden geïnformeerd vanuit de eerstelijns zorg.”

Je gaf aan dat de inzet van een schrijftolk meer aandacht verdient. Wordt er volgens jou dan onvoldoende gebruik van gemaakt?

Dat vind ik wel. Mensen komen vaak pas in aanraking met een schrijftolk zodra ze zelf lotgenotencontact zoeken, bijvoorbeeld via de Stichting Plotsdoven. Dan hebben ze al een heel proces achter de rug en zijn ze verder in hun acceptatie. Of ze horen ervan zodra ze een traject ingaan bij een instelling als de GGMD omdat ze echt vastlopen. Het zou beter zijn als mensen actief worden geïnformeerd vanuit de eerstelijns zorg. Zodra ze bij een KNO-arts terecht komen of bij een audicien. En dat ze ook de mogelijkheid krijgen om een schrijftolk eens te proberen of hun vragen te stellen. Ik begrijp dat het tijd nodig heeft voordat mensen de stap zetten en het zal niet bij iedereen passen. Maar die beslissing kan je pas nemen als je weet dat er schrijftolken zijn en wat ze doen. De drempel mag zeker omlaag.

Hoe is er volgens jou meer bekendheid aan te geven?

Ik kan makkelijk roepen dat audiciens hun klanten zouden moeten informeren. Maar ik kan me voorstellen dat het lastig is, als je al zoveel informatie moet geven en klanten tijd nodig hebben om die te verwerken. Toch zou het al helpen als audiciens op hun website bijvoorbeeld een pagina eraan wijden, of er eens aandacht aan zouden besteden in hun nieuwsbrief. Ik heb zelf flyers ontworpen en ook onze beroepsvereniging heeft flyers die zorgverleners in de wachtkamer kunnen plaatsen of meegeven.

“Mijn belangrijkste tip is wel: betrek de doelgroep er zelf bij!”

Het zou goed zijn dat je als audicien samen met andere partners zoals de KNO-afdeling contact hebt met schrijftolken die er bij jou in de buurt werken, zodat je naar hen kan doorverwijzen. Misschien kan die schrijftolk eens een lezing en demonstratie geven van het schrijftolken. Of kun je mensen koppelen aan een ‘buddy’: een tolkgebruiker die zelf ooit voor de keuze heeft gestaan, die uit eigen ervaring begrijpt wat het is om slechthorend te zijn.
Mijn belangrijkste tip is wel: betrek de doelgroep er zelf bij! Of zorg voor een tolk die dat doet. Daarmee voorkom je valkuilen zoals niet-ondertitelde reclame op tv. Je toont ermee aan dat je de ervaringen van de mensen om wie het gaat serieus neemt.

In welke situaties kan een schrijftolk ingezet worden?

Dat kan in vrijwel iedere situatie waar mensen met elkaar spreken en de tolkgebruiker het beter wilt verstaan. Denk aan een vergadering op het werk, op de middelbare school, in de kerk, op een bruiloft. Sommige schrijftolken hebben ook een zogeheten ‘Velowalker’ waarmee ze mobiel kunnen tolken, bijvoorbeeld bij een excursie.

Kan een organisatie van een symposium of congres trouwens jullie ook inhuren en is daar dan ook vergoeding voor mogelijk?

Dat kan. Om vergoeding te krijgen, moeten er wel deelnemers of publiek zijn dat recht heeft op een schrijftolk. Dat kan ook iemand zijn die op afstand de livestream volgt. Sommige schrijftolken kunnen de tekst als live ondertiteling projecteren op een scherm zodat iedereen ter plaatse mee kan lezen. Ook op afstand vanuit huis kunnen meerdere mensen de tolktekst lezen. En anders kan de organisatie ervoor kiezen een offerte op te vragen bij een of meerdere (ervaren) schrijftolken.

Voor hoelang achtereen is een schrijftolk in te huren?

Een schrijftolk is in te huren voor zolang als de tolkgebruiker dat nodig heeft en de schrijftolk bereid is te tolken. Er zijn zelfs tolken die meegaan op vakantie naar het buitenland. Wel is tolken een intensief beroep, zowel mentaal als fysiek. Soms wordt er daarom gebruik gemaakt van teamtolken als de opdracht langer dan een uur duurt en er geen pauze mogelijk is. Dit kost de tolkgebruiker geen extra uren.

Dat live ondertitelen lijkt me enorm inspannend. Ben je dan niet doodop na zo’n symposium?

Ja en nee. Ik vind mijn werk enorm leuk om te doen, dus ik haal er ook energie uit. Het is ook fijn om echt van betekenis te kunnen zijn voor een ander. Maar ik zorg wel voor voldoende rustmomenten tussen opdrachten door en tijd om me voor te bereiden. En ik vraag geregeld een collega om samen met mij te tolken. Dan wisselen we elkaar af.

Moet je tijdens een symposium ook fysiek aanwezig zijn of kan dat ook via een online-verbinding?

Nee, dat hoeft niet. ‘Text on Tap’ is een programma speciaal ontwikkeld om te kunnen tolken op afstand. Hiermee kan ik een link sturen naar de tolkgebruiker en die kan zelf de tekst naar wens aanpassen. Beeldvullend, of alleen als ondertiteling, zwart op wit of met gekke kleurtjes, maar bijvoorbeeld ook de snelheid waarmee de tekst verschijnt in beeld of het aantal regels. Wel is het belangrijk dat ik goede audio krijg doorgestuurd, en daarin ben ik afhankelijk van de organisatie ter plaatse.

Is het niet lastig als een gesprek of symposium gaat over een onderwerp waar je weinig of niets van weet?

Ik zie dat meer als een uitdaging. Met goede informatie vooraf kan ik me voorbereiden, zoals een agenda, draaiboek, namen van de sprekers. Ik zet dan ook lastige woorden in mijn autocorrectie. Maar als tolk moet je je altijd wel afvragen: kan ik deze opdracht aan? Ik weet bijvoorbeeld weinig van voetbal en het heeft mijn interesse ook niet, dus ik zal een opdracht om een wedstrijd te tolken niet snel aannemen. Je moet ook je grenzen kennen. Maar er zijn tolken die zich specialiseren in een bepaald onderwerp, bijvoorbeeld in de formule 1 of als taptolk voor de politie.

Je gaf aan dat een schrijftolk ook bij één op één gesprekken ingezet kan worden, ook online. Wordt je aanwezigheid weleens als ongemakkelijk ervaren door de gesprekspartner?

Ik heb het nog niet meegemaakt. De meeste mensen zijn blij dat je er bent en bereid om mee te denken en aanpassingen te doen. Voor een eerste keer kan het even wennen zijn, zo’n onbekende persoon erbij, maar dan kan ik mensen hopelijk geruststellen. Ik heb vanuit mijn Beroepscode geheimhoudingsplicht. Bovendien ben ik erg gefocust op het ‘vertalen’ in mijn hoofd en het goed neerzetten van de grepen. Als je me achteraf vraagt wat er besproken is, heb ik vast wel iets opgepikt maar veel is het niet.

Worden schrijftolken in de Coronatijd met het online thuiswerken vaker ingezet dan eerst?

Of ze vaker worden ingezet dan pre-corona weet ik niet, maar er wordt nu wel veel online getolkt. Er waren al een aantal tolken die ervaring hadden, maar nu moest iedereen aan de bak. Ik vind het persoonlijk wel fijn omdat je minder reistijd hebt en opdrachten verder weg kan aannemen. Het is wel lastiger om te onderbreken en je bent afhankelijk van de geluidskwaliteit ‘van de andere kant’. Ik heb zelf een goede thuiswerkplek die voldoet aan de Kwaliteitseisen Teletolk. Dus heb ik een vaste internetverbinding. Maar als de ander wifi heeft die uitvalt en de buurman is aan het verbouwen, dan is het hard werken. Ik zou het wat dat betreft ook heel tof vinden om meer te weten te komen over hoe je dit kunt optimaliseren. In de opleiding is er geen aandacht voor techniek en ict, terwijl ik er voortdurend mee werk. Ik denk dat hier ook kansen liggen voor bijvoorbeeld geluidstechnici. Ik hoop dat ze die kans grijpen.

Ik zag op een bijeenkomst bij het LUMC dat jullie een speciaal toetsenbord hebben. Kun je daar wat meer over vertellen?

Ja, we werken in Nederland met de Velotype Pro. Dit is een toetsenbord waarbij je in lettergrepen typt. Je drukt in één keer meerdere letters in. Bijvoorbeeld de – t en de -j worden samen de -d. Als je tegelijk de -a en de -n indrukt, heb je het woord ‘dan’. Door flink te trainen kun je na +/- twee jaar 500 tekens per minuut typen. Hiermee kun je je in de meeste situaties goed redden. Er zijn tolken die door jarenlange ervaring op de 800-900 zitten.

Hoelang duurt de opleiding?

De opleiding duurt voltijds twee jaar en kun je alleen volgen aan de Hogeschool Utrecht.

Dat is een aardige tijd! Wat leer je tijdens de opleiding tot schrijftolk allemaal?

Je leert uiteraard typen op het toetsenbord, maar ook veel gebarentaal en Nederlands ondersteund met gebaren. Daar verkijken mensen zich nogal eens op. Maar je hebt het nodig om te kunnen communiceren voor en na een opdracht of als je onderbreekt tijdens een opdracht. Ook leer je veel over hoe je je opstelt als tolk in verschillende situaties en je krijgt vakken als taalkunde en dovencultuur.

Hoe ben je zelf op het idee gekomen op de opleiding te gaan doen?

Ik had Psychologie gestudeerd aan de Universiteit Twente, maar ik ben daar destijds niet verder mee gegaan. Deels vanwege gebrek aan zelfvertrouwen en deels omdat ik niet kon kiezen uit al die richtingen. Ik heb toen allerlei werk gedaan, maar vooral in de klantenservice en administratie. Toen heb ik op een gegeven moment gezocht op opleidingen die vielen onder ‘onderwijs’ of ‘zorg’ omdat je dan het reguliere collegegeld betaalt. Ik wist niet dat er een beroep als ‘schrijftolk’ bestond, maar ik vond het meteen heel interessant. Ik vind het fijn om werk te doen waarbij ik resultaat zie van wat ik doe, wat zinvol is en me vrijheid geeft om mijn leven naar eigen behoefte in te richten. Zo ben ik de opleiding gaan doen.

Zou je de opleiding ook aan anderen aanraden en waarom?

Heel eerlijk? Ik weet niet of ik het zou aanraden. Er is nu nog veel werk als schrijftolk, maar ik verwacht niet dat dit op de lange termijn blijft door de ontwikkelingen in spraak-naar-tekst technologie. Ook moet je doorzettingsvermogen hebben en is de opleiding alleen in Utrecht. De HU heeft een goede opleiding met bevlogen docenten maar is een enorm bureaucratisch instituut. Daar loopt iedereen tegenaan. Ik zou het doen, maar alleen uit volle overtuiging.  

Kijk voor meer informatie op de website van Renée Damstra