Muziek luisteren in een concertzaal, theater of bioscoop: mogelijkheden voor slechthorenden

Ook slechthorenden willen natuurlijk graag blijven genieten van muziek, dat kan thuis zijn, in een concertzaal of bioscoop. Thuis is het mogelijk zelf de meest optimale optie daarvoor te kiezen. Individuele voorkeuren spelen daarbij een rol. Sommige slechthorenden luisteren graag via hun hoortoestellen naar muziek, andere doen dat liever via een hoofdtelefoon of luisteren naar de luidsprekers zonder hoortoestellen. Buitenshuis zijn slechthorenden afhankelijk van de kwaliteit van hun hoortoestellen zelf, of het systeem dat de exploitant van de zaal daarvoor kiest. Gelukkig verbeteren ook daar de beschikbare technische mogelijkheden en bieden een steeds betere geluidskwaliteit. Helaas wordt in concertzalen, theaters en bioscopen nog vaak genoeg alleen gekozen voor systemen die zich prima lenen voor een (redelijke) weergave van spraak, maar die voor een goede geluidskwaliteit van muziek veelal te wensen over laten.
De afgelopen tijd verschijnen er steeds betere installaties in concertzalen, theaters en bioscopen. Zo worden FM zenders gebruikt waardoor de muziek in hifi kwaliteit de hoortoestellen bereikt. Het versturen van geluid via een lokaal wifi netwerk naar de smartphones van de bezoekers is nieuwe en eigentijdse manier om de toegankelijkheid van zowel bioscopen, theaters als concertzalen te verbeteren voor zowel slechthorenden met als zonder hoorhulpmiddelen. 

Aantal slechthorenden neemt toe

Het aantal 55-plussers is de afgelopen jaren flink toegenomen. Dat is ook te zien aan de groei van de verkoop van hoortoestellen. Afgelopen jaar zijn er maar liefst ruim 300.000 hoortoestellen in Nederland verkocht. Slechthorenden schaffen een hoortoestel op de eerste plaats aan om er beter mee te communiceren, maar de eisen die zij aan een hoortoestel stellen nemen toe met de technische mogelijkheden. Handsfree bellen en muziek oversturen (streamen) naar hoortoestellen is vandaag de dag een standaard optie. Veel slechthorenden die een kwalitatief goed hoortoestel aanschaffen kunnen daar prima mee genieten van muziek. Sommigen ondervinden last van omgevingsgeluiden in een concertzaal, bioscoop of theater en willen om zo optimaal mogelijk te genieten het liefst dat de muziek direct naar hun hoortoestellen of hoofdtelefoon wordt gestuurd. Doordat het geluid direct bij de hoortoestellen aankomt, zijn storende geluiden uit de zaal van onder meer kuchende, smoezende, verzittende of popcorn-etende medebezoekers geen probleem meer.

Veel slechthorenden maken nog geen gebruik van een hoortoestel

Naast de groep slechthorenden mét een hoortoestel, zijn er ook veel mensen die een beginnend gehoorverlies hebben maar de stap naar een hoortoestel nog niet hebben gezet. Slechthorenden wachten over het algemeen tussen de 5 en 7 jaar met de aanschaf van een hoortoestel, ondanks de negatieve consequenties die het kan hebben. Deze groep gaat er natuurlijk ook op uit. Wanneer zij teleurgesteld zijn omdat ze een voorstelling niet goed kunnen volgen, zullen zij, omdat zij hun slechthorendheid nog niet geaccepteerd hebben, bioscopen, muziek- en theatervoorstellingen gaan mijden. Wanneer exploitanten van concertzalen, theaters en bioscopen ook deze groep als cliënt willen behouden, zijn goede voorzieningen een vereiste. Wanneer zij eenmaal afgehaakt zijn, is de stap veel groter om ze weer binnen de deuren te krijgen.

Luisteren naar muziek met hoortoestellen

De afgelopen decennia zijn hoortoestellen enorm verbeterd. Hoortoestellen zijn niet alleen digitaal geworden, maar ook is de dynamiek en het frequentiebereik de afgelopen jaren sterk verbeterd. Onder dynamiek wordt verstaan het verschil in geluidssterkte tussen de allerzachtste en de meest luide passages die een hoortoestel kan weergeven. In het verleden werden de zachtste geluiden onvoldoende versterkt en de luidere passages werden niet bewerkt, omdat ze als onbelangrijk werden gezien voor spraak of omdat de A/D convertor daar niet toe in staat was. Voor de kwaliteitsbeleving van muziek is een grote dynamiek belangrijk. Denk maar eens aan een klassiek stuk waar zowel zachte violen in voorkomen als harde paukslagen. Gelukkig is de dynamiek van moderne hoortoestellen groot (tussen de 5 en 118 dB wordt gehaald) en dat geldt ook voor het frequentiebereik. Daar waar analoge hoortoestellen niet veel verder dan tot 6.000 Hz doorliepen, geven hoortoestellen nu ook de hogere tonen tot 12.000 Hz goed weer. Dat is ook voor de ruimtelijke beleving (de plaatsing van de instrumenten in de ruimte) van belang.
Doordat er vandaag de dag zeer goede anti-feedbacksystemen zijn die het rondzingen voorkomen, hoeft het oor niet meer zo stevig afgesloten te worden als vroeger. Doordat het oor veel opener gelaten wordt, bereikt muziek ook via de natuurlijke weg het oor.
Door de goede geluidskwaliteit die te bereiken is met de huidige hoortoestellen, kiezen veel slechthorenden ervoor ook hiermee naar muziek te luisteren. Vaak gebruiken ze daarvoor wel een speciaal muziekprogramma dat hun audicien voor hen heeft ingesteld.

Ringleiding aanwezig symbool

Muziek luisteren via een ringleiding systeem – de T-stand

Wanneer hoortoestelgebruikers luisteren naar muziek met hun hoortoestellen komt het geluid standaard binnen bij de microfoons. Op die manier komen ook alle storende geluiden uit een zaal bij de microfoons terecht en als de akoestiek te wensen over laat ook het te veel aan nagalm. Slechthorenden hebben meer last van omgevingsgeluiden en van nagalm bij het verstaan dan goedhorenden. Slechthorenden met een wat ernstiger gehoorverlies vinden het dan prettiger het geluid direct bij hun hoortoestellen (of cochleair implantaat) aangeboden te krijgen, ook bij het luisteren naar muziek. Ringleidingsystemen zijn daar een reeds lang gebruikte oplossing voor. Ze zijn terug te vinden in kerken, theaters en concertzalen. Ook worden ze in huis gebruikt.
Met een zogeheten ringleidingversterker wordt het geluid van de tv, radio of het signaal afkomstig van de microfoons van sprekers of musici in de schouwburg, concertzaal of kerk omgezet in een magnetisch veld in een zogeheten inductielus. Dit is een draad die onzichtbaar is weggewerkt in de huiskamer (langs de plint) of zaal. Wanneer een slechthorende zich binnen de lus bevindt, kan hij door zijn hoortoestel op de T-stand te zetten spraak of muziek via zijn hoortoestellen horen.

Voordelen ringleiding – T-stand

In het verleden was een van de grote voordelen van ringleidingsystemen dat het met alle merken en type hoortoestellen kon samenwerken en daarmee universeel was. De meeste hoortoestellen beschikten dan ook over een T-stand.  T staat voor ‘telecoil’ en doelt op de spoel in een hoortoestel die het inductieve signaal kan oppikken.
Omdat hoortoestellen steeds kleiner zijn geworden en de spoel die het magnetisch signaal op kan pikken relatief veel ruimte inneemt, is deze bij veel hedendaagse hoortoestellen niet meer ingebouwd. Soms zit een dergelijke luisterspoel wel weer in een zogeheten ‘streamer’ (zie onder). Ook cochleair implantaten en beengeleidingsapparatuur beschikken over een T-stand.
Omdat veel hoortoestellen (en ook streamers) tegenwoordig standaard geen T-stand meer hebben, lijkt het universele karakter van de ringleiding verloren te gaan.

Functie streamer
Een streamer dient bij hoortoestellen onder meer als tussenstation om het telefoonsignaal daarheen te versturen. Vaak zit er in zo’n streamer die op het revers of nek gedragen wordt ook een microfoon. Hiermee kan de drager draadloos telefoneren. Ook kan via zo’n streamer het geluid van de tv of hifi worden ontvangen. De gebruiker moet dan wel een speciaal kastje op de tv of audio-installatie aansluiten. Dergelijke zenders zijn wel merk en type gebonden. Wanneer er een nieuw hoortoestel wordt aangeschaft is veelal ook een nieuw kastje bij de tv of hifi nodig. Dit is vaak ook zo wanneer er een hoortoestel van hetzelfde merk wordt gekocht. Een streamer is tegelijkertijd ook vaak een afstandsbediening waarmee de drager het volume kan instellen en van programma kan wisselen.

Streamers van Widex, Oticon, Signia, Starkey en Signia

Wanneer een streamer een ingebouwde (inductie-) spoel heeft en daarmee dus een T-stand, kan ook het signaal van een ringleiding ermee worden opgevangen. De streamer stuurt het vervolgens door naar de hoortoestellen. Inmiddels kan met de meeste merken hoortoestellen handsfree getelefoneerd worden met telefoons van het merk Apple (iPhone). Dat verloopt via Bluetooth. Een streamer is dan niet meer nodig. Ook kan muziek direct en draadloos naar de hoortoestellen worden gestreamd (verstuurd).
Voor telefoons die gebruik maken van het Android besturingssysteem is bij de meeste merken nog wél zo’n streamer nodig. De nieuwste Phonak hoortoestellen vormen daar een positieve uitzondering op. Omdat er bij deze hoortoestellen geen streamer meer nodig is, worden de microfoons van de hoortoestellen gebruikt om de spraak op te vangen. In een rumoerige situatie zoals op straat kan dit nog weleens minder goed werken, omdat de microfoon ver van de mond af zit.
Omdat Google druk bezig is een eigen protocol te ontwikkelen is de verwachting dat in de nabije toekomst het ook mogelijk wordt met alle andere hoortoestelmerken in samenwerking met Android smartphones zoals die van Samsung en Huawei te telefoneren en muziek te streamen, zonder daarbij gebruik te maken van een streamer.
Een streamer is vandaag de dag ook steeds minder vaak nodig om thuis te luisteren naar de tv of hifi. Het signaal van de tv/hifi zender wordt bij veel hoortoestellen inmiddels ook direct naar de hoortoestellen gestuurd.

Nadelen ringleiding systeem

Er zitten ook nadelen aan een ringleidingversterker in samenwerking met de T-stand. Allereerst is het signaal dat via een ringleiding bij de hoortoestellen terecht komt via de T-stand of streamer een mono-signaal. Dat maakt het systeem voor beleving van muziek minder fraai. Daarnaast is het zogeheten frequentiebereik beperkt. De meeste hoortoestellen kunnen tegenwoordig ook flink veel van de hoge tonen weergeven (sommige tot 12.000 Hz), terwijl een ringleiding tot zo’n 5700 Hz doorloopt. Slechthorenden kunnen dit als een verminderde geluidskwaliteit of nadelig ervaren voor de geluidsbeleving. Dit is afhankelijk van het individuele gehoorverlies.
Ook kan door hoofdbewegingen tijdens een voorstelling het signaal dat bij de hoortoestellen binnenkomt negatief beïnvloed worden. Slechthorenden die de stap richting een hoortoestel nog niet hebben gezet, kunnen van dit systeem alleen gebruik maken door middel van een inductieve hoofdtelefoon (zie onder). Helaas ook met de eerder genoemde nadelen.
Op de website van Stichting Hoormij is te lezen dat het de bedoeling is dat een ringleiding een vaste plek krijgt bij het schrijven van een bestek voor een nieuw gebouw. Daarbij is het natuurlijk wél van belang na te gaan wat de bestemming van een nieuw gebouw is. Immers voor muziek stellen slechthorenden andere eisen dan aan de geluidskwaliteit van spraak. Wanneer muziek een belangrijk onderdeel is van de  programmering is het wenselijk naast of in plaats van een ringleiding een ander systeem te gebruiken, zodat zowel dragers van hoorhulpmiddelen als beginnende slechthorenden zonder hoortoestel kunnen genieten van muziek.

Inductie hoofdtelefoon in samenwerking met ringleiding

Niet hoortoestel-dragende slechthorenden kunnen zij bij de aanwezigheid van een ringleiding gebruik maken van een zogeheten inductiehoofdtelefoon. Zo’n inductiehoofdtelefoon heeft ook een spoel die het inductieve signaal van de ringleiding kan oppikken. Ook hierbij gelden de eerdergenoemde nadelen van een ringleiding: mono en een beperkt frequentiebereik.

Infrarood hoofdtelefoons

Om mensen met een verminderd gehoor tegemoet te komen is er in zalen ook een tijd gebruik gemaakt van infrarood hoofdtelefoons. Slechthorenden konden die daar lenen. Het geluid werd via een infrarood signaal verstuurd naar de hoofdtelefoons. Ook waren dit soort hoofdtelefoons in huis populair. Nadeel van dit soort systemen is dat de hoofdtelefoon ‘vrij zicht’ moet hebben op de infrarood straler. Zit er iemand voor het ‘beeld’ of staat er een obstakel voor de straler zodat de zender de infrarood ontvanger niet goed kan bereiken, dan is het geluid niet hoorbaar. Dat gold ook wanneer de drager van de hoofdtelefoon in huis richting een andere kamer of naar de keuken liep. Tegenwoordig verloopt de communicatie bij draadloze hoofdtelefoons via een storingsvrij radiosignaal van 2.4 Ghz.

Radiosignaal in zalen

Inmiddels worden er in concertzalen en sommige bioscopen alternatieven toegepast die een betere geluidskwaliteit bieden dan die van een ringleidingversterker. Zo maakt het concertgebouw in Amsterdam gebruik van een FM radiosignaal. De muziek wordt opgevangen door een aantal microfoons en vervolgens in de zaal via een zender uitgezonden. Slechthorenden kunnen bij de garderobe een ontvanger lenen. Deze ontvanger kan dan op verschillende manier worden gebruikt. Slechthorenden zonder hoortoestel kunnen er een hoofdtelefoon of oortjes op aansluiten en zo de muziek in stereo horen met een breed frequentiebereik. Slechthorenden met hoortoestellen hebben meerdere alternatieven. Zij kunnen onder meer inductieve oorhangertjes aansluiten op de ontvanger en deze achter hun hoortoestellen aanbrengen.

Inductieve oorhaakjes

De hoortoestellen moeten dan wel beschikken over een T-stand. Omdat het binnenkomende signaal stereo is en het linker en rechter inductieve plaatje elkaar niet beïnvloeden, is het zo ook voor hoortoesteldragers mogelijk de muziek in stereo te beluisteren. Nadeel blijft hierbij wel het beperkte frequentiebereik dat voor sommige slechthorenden hoorbaar is. Of deze methode toekomstbestendig is, hangt af of de luisterspoel in hoortoestellen blijft bestaan. Zoals eerder aangegeven is deze inmiddels in veel kleinere hoortoestellen verdwenen.

Ontvanger aansluiten op Direct Audio Input schoentjes of streamer

Een andere mogelijkheid is om het uitgaande signaal van de geleende ontvanger via een kabel aan te sluiten op de streamer of op de Direct Audio Input (DAI) schoentjes die te bevestigen zijn onderaan bepaalde type hoortoestellen. Voor de grotere achter-het-oor hoortoestellen en sterkere power hoortoestellen zijn DAI schoentjes beschikbaar. Voor kleinere hoortoestellen zijn dergelijke schoentjes niet beschikbaar. Deze kleinere hoortoestellen worden over het algemeen gedragen door slechthorenden die een niet al te ernstig gehoorverlies hebben. Zij kunnen waarschijnlijk prima genieten van de muziek zoals deze via de microfoons van de hoortoestellen het oor bereiken of zelfs zonder hoortoestellen.
Door de ontvanger aan te sluiten op de DAI schoen van een hoortoestel kan er in stereo én met een breed frequentiebereik naar muziek worden geluisterd.
Wanneer de slechthorende hoortoesteldrager beschikt over een streamer dan is het veelal mogelijk hier de geleende ontvanger op aan te sluiten. De streamer zorgt dan voor de overdracht naar de hoortoestellen ook weer in stereo en met een goed frequentiebereik (bij near magnetic field overdacht tot 10.000 Hz).

Muziek luisteren in concertzaal, bioscoop of theater op de smartphone via Wifi

Slechthorenden kunnen hun smartphone gebruiken om draadloos naar muziek te luisteren via hun hoortoestellen. Lokale muziek bestanden op de smartphone of muziek die daar bijvoorbeeld via Spotify binnenkomt, vindt draadloos via bluetooth zijn weg naar de hoortoestellen (Lees meer hierover in het onderdeel ‘Streamen’ boven). Wanneer de slechthorende thuis is, zal zijn telefoon in verbinding staan met zijn lokale wifi netwerk waarop de muziek vanaf het internet binnenkomt.
Het is ook mogelijk om een lokaal wifi toegangspunt in een bioscoop, theater of concertzaal te creëren en het geluid van de film, musici, acteurs of artiesten zo naar de smartphone over te sturen. Op de smartphone kan een hoofdtelefoon worden aangesloten (al dan niet draadloos via bluetooth). Ook is het mogelijk het geluid vanaf de smartphone draadloos naar de hoortoestellen over te sturen, al dan niet in combinatie met een streamer.

Omdat smartphones inmiddels zeer populair zijn en deze manier van geluidsoverdracht zowel goed bruikbaar is voor goedhorenden als voor slechthorenden met én zonder hoortoestellen, lijkt dit een ideale oplossing te zijn. Sennheiser is een van de leveranciers van een dergelijk systeem. Om gebruik te maken van het Sennheiser Cinema Connect systeem moet de gebruiker wel eerst even de speciale app downloaden.
Voordeel voor de exploitant van de zaal is dat deze geen ontvangers meer hoeft aan te schaffen en uit te lenen. Iedere bezoeker kan zijn eigen smartphone gebruiken en daarnaast zijn eigen hoofdtelefoon, draadloze headsets of hoortoestellen.
Het systeem is inmiddels op verschillende plaatsen in Nederland in gebruik. Bioscoop Pathé Buitenhof en het Omniversum in Den Haag maken er gebruik van en zo ook het filmhuis Focus in Arnhem. Het ziet er naar uit dat dit soort systemen de toekomst hebben voor het luisteren naar muziek en een mooie en eigentijdse manier zijn om zalen toegankelijk te maken.