Hyperacusis en recruitment: verschillen, overeenkomsten en behandeling

Hyperacusis en recruitment, zijn twee termen die worden gebruikt om aan te duiden dat er een verandering heeft plaatsgevonden in de gevoeligheid van het gehoorsysteem. Mensen die erdoor getroffen worden, kunnen er flink last van hebben. Er is een verschil tussen hyperacusis en recruitment hoe het probleem van de overgevoeligheid ontstaat. Er zijn ook echter overeenkomsten volgens klinisch fysicus – audioloog Dyon Scheijen werkzaam bij de Adelante Zorggroep in Hoensbroek. De eventuele lijdensdruk is namelijk te verklaren door dezelfde psychologische basismechanismen. Scheijen stelt een stapsgewijze en holistische behandeling voor, waarbij deskundigen uit meerdere vakgebieden betrokken zijn.

Hyperacusis

Hyperacusis is de overgevoeligheid voor normale alledaagse geluiden. Geluiden kunnen zeer onaangenaam en soms zelfs pijnlijk zijn. Hyperacusis doet zich vaak voor bij slechthorendheid. Het kan echter ook ontstaan na bijvoorbeeld een whiplash, schade aan de structuur van het oor door bijvoorbeeld een explosie of een schot, als bijwerking van medicijnen, oorontstekingen, maar ook bij stress en emotionele problematiek. Daarbij gaat hyperacusis vaak samen met tinnitus. In veel gevallen is de oorzaak van het ontstaan ervan echter niet te achterhalen. Vooralsnog is de veronderstelling dat de basis van de klacht ligt bij de verwerking van geluidswaarneming in de hersenen en de emotionele reacties daarop.

Probleem in auditief gebied hersenen

Bij slechthorendheid worden geluiden niet meer goed doorgegeven naar de hersenen. In het merendeel van de gevallen is er daarbij sprake van een gehoorverlies veroorzaakt door een probleem in het slakkenhuis. Al is er een functieverlies van het gehoor, toch is de veronderstelling dat bij hyperacusis het probleem niet zo zeer zich dáár voordoet. Immers hyperacusis kan zich ook voordoen zonder gehoorschade. De veronderstelling is dat de kern van dit probleem zich in het auditief gebied van de hersenen voordoet.

Filters werken niet meer goed

Onze hersenen analyseren vrijwel voortdurend binnenkomende geluiden. Geluiden die niet van belang zijn en die de hersenen als niet-bedreigend aanmerken, nemen we wel waar, maar krijgen geen bewuste aandacht. Denk daarbij aan achtergrondgeluiden in de natuur (vogels, de zee), het geluid van spelende kinderen of het geluid van een verkeersweg waar we in de buurt wonen. Met twee goedwerkende oren en emotioneel systeem dat in balans is, weten we deze geluiden als ‘normaal’ te ervaren. Deze geluiden horen in de omgeving thuis.

“Bij aanwezigheid van een gehoorverlies verloopt het filteren moeilijker of is het zelfs onmogelijk.”

Dyon Scheijen: “Soms wordt hyperacusis gezien als een volumeknop die in de hersenen te ver open staat. Het is echter beter om het te beschouwen als een niet goed werkend filtersysteem.” Scheijen licht dit toe: “Met twee goed werkende oren zijn alle geluiden goed te filteren. Ook storende achtergrondgeluiden zijn daarmee makkelijker weg te filteren. Spraakverstaan in ruis is gewoon mogelijk. Bij aanwezigheid van een gehoorverlies verloopt het filteren moeilijker of is het zelfs onmogelijk. Alle binnenkomende geluiden vormen dan één brei van geluid. Dat is natuurlijk allereerst erg hinderlijk wanneer iemand iets wil verstaan. Wanneer het vaker voorkomt dan kan het zijn dat men zich er ook aan gaat storen. Zo’n onprettige reactie verloopt steeds sneller en sterker, met hyperacusis als gevolg. Zo kan het zijn dat enkel de gedachte om op het feestje aanwezig te moeten zijn, al een sterk onprettig gevoel geeft. Een gedachte als -Laat maar, ik versta toch niemand- is een vrij veel voorkomende gedachte die dan tot vermijding leidt. Met een mogelijk sociaal isolement tot gevolg.”

Onveilig

Daarnaast speelt er nog een andere belangrijke factor een grote rol. Geluid heeft van oudsher voor ons een aantal belangrijke functies. Aan de hand van de geluiden om ons heen kunnen we bepalen of iets ons nadert, op welke afstand het zich bevindt, waar geluiden vandaan komen en het waarschuwt ons ook voor dreigend gevaar. Scheijen daarover: “Het is niet zo vreemd dat bij gehoorverlies onze hersenen de filters nog gevoeliger afstellen. Immers het is moeilijker om geluiden te onderscheiden en ze in detail waar te nemen. Dat geeft een onveilig gevoel. Het contact met de omgeving is minder. De hersenen compenseren het verminderde gehoor door extra waakzaam te zijn. Ze proberen zo het noodzakelijke contact met de omgeving te herstellen.”

Langdurige stress en emotionele problematiek

Door een te langdurige belasting van die verhoogde waakzaamheid op het werk of in de privé-situatie, kan er stress ontstaan. Mensen kunnen hierdoor tijdelijk meer stress ervaren, maar wanneer de stress lange tijd aanhoudt, kunnen zij ook overspannen raken of een burn-out krijgen. Bij langdurige stress kunnen onze hersenen ook in een stand gaan die overeenkomt met die van onveiligheid. Dyon Scheijen: “De omgeving en daarmee ook de signalen vanuit ons gehoor, krijgen daardoor onbewust extra aandacht om zo onze veiligheid te waarborgen. Ons hele systeem slaat zo nog meer aan het analyseren wat er allemaal mogelijk ‘mis’ is, dus vooral met aandacht voor wat er dreigt. Daarbij krijgen geluidsprikkels vanuit de omgeving extra aandacht. Zo kan stress en ook emotionele problematiek los van het gehoor bij hyperacusis een rol spelen: het filtersysteem staat ver open, min of meer gewenst om problemen te voorkomen. Echter voedt dit weer net de overgevoeligheid.”  

Lichamelijke problemen

Ook bij lichamelijke problemen of conditieverlies kunnen onze hersenen meer aandacht geven aan geluiden om ons heen. Met lichamelijke problemen zouden we in de natuur immers kwetsbaarder zijn voor dreiging van buitenaf.

Scheijen: “Het is niet zo vreemd te veronderstellen dat onze hersenen de gevoeligheid ook dan opschroeven. Daarnaast maakt de een zich meer zorgen om een lichamelijke kwaal dan de ander. De een zal zich flink zorgen maken over wat er in het lichaam aan de hand is, zich wanhopig voelen en erg bezorgd zijn over de toekomst.” Scheijen vervolgt: “De stress en aandacht die een lichamelijke kwaal met zich mee kan brengen, kan op zijn beurt weer een bijdrage leveren aan het in standhouden van hyperacusis.”

Meerdere kanten aan hyperacusis

Er zitten meerdere kanten aan hyperacusis. Aan de ene kant kan er iets met het gehoor mis zijn, is de getroffene emotioneel uit balans of is er een lichamelijke klacht. Tegelijkertijd kan er een emotionele reactie op de klacht zelf ontstaan. Dyon Scheijen: “Iemand kan door het waarnemen van voor hem of haar vaak te luide geluiden, zich bang, bezorgd of extra gespannen gaan voelen. Ook kan iemand met boosheid reageren op geluiden en zich onbehaaglijk voelen.”

Onbegrip omgeving

Voor mensen in de omgeving is het lastig te begrijpen hoe het is in een wereld te leven waar geluidsprikkels te luid binnen komen. Scheijen: “Hierdoor kunnen mensen met hyperacusis zich niet begrepen voelen door hun partner, vrienden of kennissen. Zo kunnen ze het gevoel krijgen er alleen voor te staan, wat op zich uiteraard weer een stressfactor kan zijn.” 

Vermijding bij hyperacusis

Doordat omgevingsgeluiden snel te luid klinken en soms ook angst ontstaat dat luid geluid het erger kan maken, zijn mensen met hyperacusis geneigd situaties met luid geluid te mijden. Als er in de buurt van hun favoriete terras bijvoorbeeld te veel verkeer is of als daar ambulances met sirenes langs rijden, is de kans groot dat ze daar niet meer willen komen. Dyon Scheijen: “We zien dat mensen met hyperacusis soms ook bijeenkomsten zoals verjaardagen en feesten gaan vermijden omdat de muziek er bijvoorbeeld voor hen te luid staat. Ook stoppen met sporten komt voor omdat het bijvoorbeeld teveel echoot in een zaal. Dat is natuurlijk zonde want dat verkleint de levensvreugde, vermindert een gezonde hoeveelheid beweging en kan uiteindelijk voor een sociaal isolement zorgen.”

Gehoor beschermen

Soms denken mensen met hyperacusis-klachten dat hun gehoor door de voor hen luide geluiden (verder) kan beschadigen. Dit terwijl het vaak niet schadelijke alledaagse geluiden zijn. Dyon Scheijen: “We zien dat sommige mensen gehoorbeschermers gaan dragen, soms om hele specifieke geluiden te dempen, maar vooral om ze niet meer te horen. Omdat onze hersenen dan minder geluiden binnen krijgen en ons gehoor onvoldoende voor onze veiligheid kan zorgen, laten de filters juist nóg meer door. Dit kan het probleem zelfs vergroten.” 

Over gehoorschade door lawaai zegt Dyon Scheijen het volgende: “Ons gehoor kan in korte tijd beschadigen van hele luide geluiden zoals dat van een brandalarm dat vlakbij afgaat. Alledaagse geluiden en verkeersgeluiden zijn pas schadelijk als we daar dag in dag uit en jaren achtereen aan blootgesteld worden. Een wegwerker zal tijdens zijn werkzame leven daar onbeschermd gehoorschade van krijgen, maar iemand die af en toe een middagje een drukke stad in loopt zeker niet. Wanneer geluiden voor je te luid klinken door hyperacusis lijkt het erop dat dit ook gelijk schade geeft. Zeker als dit ook pijnlijk voelt. Het is van belang om een goede balans te vinden in het gebruik van gehoorbescherming.”

Voor het gebruik van gehoorbeschermers om gehoorschade te voorkomen, kunnen audiciens, KNO-artsen, audiologische centra en arbeidsdeskundigen advies geven.

Recruitment

Ook bij recruitment kan iemand geluiden als onprettig hard ervaren. Recruitment kan zich bij een of meerdere toonhoogtes voordoen. Bij het ouder worden en ook bij gehoorschade door muziek of lawaai ontstaat er een gehoorverlies in het binnenoor. Doordat de trilhaartjes in het slakkenhuis aangetast zijn werken de filters in het gehoorsysteem minder nauwkeurig. Mogelijk is dat ook een oorzaak van het als onprettig luid ervaren van bepaalde geluiden bij gehoorschade.

Dyon Scheijen: “Bij schade aan het slakkenhuis wordt het gehoor aan de ene kant ongevoeliger. Tegelijkertijd kan het zijn dat luide geluiden ook sneller als te luid gaan klinken. Het bereik van het gehoor wordt vanaf zowel de boven- als onderkant kleiner. Dit kleiner worden van het dynamisch bereik wordt recruitment genoemd. Veel mensen zijn geneigd luider te gaan spreken tegen slechthorenden. Dat heeft dan een averechts effect: de spraak klinkt dan al snel te luid en gaat hierdoor vervormen.”

Verstoorde luidheidsopbouw

Het verschijnsel waarbij geluiden die door anderen als normaal of luid worden aangemerkt, te luid klinken, doet zich niet bij alle slechthorenden voor. Wel ontstaat in het geval van slechthorendheid waarbij er schade is aan het slakkenhuis een verstoorde luidheidsopbouw. Daar waar bij goedhorenden geluiden langzamerhand van niet hoorbaar (0 dB), naar zacht (rond de 40 dB), normaal (rond de 65 dB), luid (rond de 95 dB) en te luid horen gaan (rond de 110 dB), gaan geluiden bij slechthorenden bij veel kleinere stappen van zacht naar normaal naar te luid (bijvoorbeeld 70 dB is niet hoorbaar, 90 dB normaal, 100 dB luid en 110 dB te luid). Ook kan het zijn dat de slechthorende geluiden van 100 dB of 95 dB als te luid ervaart.

Goedhorenden die onbekend zijn met slechthorendheid kunnen verbaasd zijn hierover: Wanneer een slechthorende iets niet goed hoort, hebben ze de neiging om luider te gaan praten. De reactie die ze dan kunnen krijg is: “Je hoeft niet tegen me te schreeuwen”. De stemverheffing die slechts een kleine stap in decibellen is, is voor de slechthorende een grote stap in de ervaren luidheid. Goedhorenden kunnen beter rustiger praten en duidelijk articuleren. Vaak gaat door harder te praten ook afwisselingen in de intensiteit en ook intonaties verloren. Beiden zijn belangrijk voor het verstaan van wat er gezegd is. 

Horen doen we met onze hersenen

Omdat bij recruitment het overgevoeligheidsprobleem primair lijkt te ontstaan in het binnenoor, is de verleiding groot deze overgevoeligheid voor geluiden toe te wijzen aan dit ‘oorprobleem’. Dyon Scheijen: “Of dit echt zo is weten we niet. We horen uiteindelijk met onze hersenen en het gaat uiteindelijk erom wat ons brein doet met alle informatie die binnenkomt en hoe de hersenen de informatie verwerken.” 

Emotionele reactie bij recruitment

Ook bij recruitment kunnen, net als bij hyperacusis, onprettige luide geluiden een emotionele respons oproepen. Er kan zo angst voor en fixatie op geluiden ontstaan. Ook wanhoop en zorgen over het leven met deze gevoeligheid voor geluiden kunnen een rol spelen. Dyon Scheijen: “Het verschil tussen recruitment en hyperacusis lijkt meer in de basis te liggen van de klachten dan in het mechanisme dat de klachten geeft. Bij gehoorverlies kunnen aan de ene kant de filters in het oor hun werking verliezen waardoor het moeilijker wordt geluiden te onderscheiden en tegelijkertijd kan ook het bereik van het oor beperkt worden doordat geluiden sneller te hard klinken. Dat laatste hoeft niet per se.”

Vermijden bij recruitment

Net als bij hyperacusis kunnen slechthorenden met recruitment situaties gaan vermijden waar zich geluiden voordoen die voor hen ondraaglijk luid zijn. Ook gaan ze soms gehoorbeschermers dragen. Net als bij hyperacusis kan iemand met recruitment denken dat alle geluiden waarvoor hij overgevoelig is ook meer gehoorschade veroorzaken. Het is ook bij recruitment raadzaam om professioneel advies in te winnen om te weten te komen in welke situaties gehoorbeschermers daadwerkelijk nodig zijn om gehoorschade te voorkomen.

Aanpak hyperacusis en recruitment

Voor de aanpak van zowel hyperacusis als recruitment is een goede samenwerking tussen alle professionals nodig. Zowel de huisarts, KNO-arts, audiologen, psychologen, maatschappelijk werkenden maar zeker ook audiciens hebben allen een belangrijke rol hierin. Scheijen hierover: “Een stapsgewijze benadering waarin de cliënt centraal staat is van groot belang. Zeker gezien de spanningen die ook effect hebben op het lichaam is een holistische aanpak van belang. Dat betekent dat meerdere disciplines erbij betrokken kunnen worden. Denk hierbij ook aan fysiotherapeuten en vaktherapeuten. Als de problemen ook invloed hebben op het functioneren op het werk is samenwerking met bedrijfskundigen en bedrijfsartsen ook van belang”.

Aanpak: deels verschillend, deels hetzelfde

Er lijken dus zowel verschillen als overeenkomsten te zijn tussen hyperacusis en recruitment. Dyon Scheijen zegt daarover: “Audiologisch onderzoek kan allereerst inzicht geven of er sprake is van gehoorverlies en overgevoeligheid voor geluiden en waar de behandelmogelijkheden liggen. Er wordt gekeken of een hoortoestel nodig is en zo ja, dan wordt dit zo goed mogelijk afgesteld op het gehoor. De eerdergenoemde samenwerking met specialisten in de regio is hierbij ook van groot belang.”

“De oorsprong kan weliswaar verschillend zijn,… toch wordt de lijdensdruk in beide gevallen verklaard door psychologische mechanismen.”

Scheijen vervolgt: “De oorsprong kan weliswaar verschillend zijn, daar is zeker nog niet alles precies over bekend, toch wordt de lijdensdruk in beide gevallen verklaard door psychologische mechanismen. Een stapsgewijze aanpak waarbij verschillende disciplines betrokken zijn is, net als bij tinnitus, waarschijnlijk de meest effectieve.”

Stapsgewijze aanpak

Bij de behandeling van hyperacusis en recruitmentklachten in Hoensbroek wordt evenals bij tinnitus een stapsgewijze aanpak toegepast.

Dyon Scheijen: “Na het audiologisch en eventueel medisch vervolgonderzoek bij KNO-arts krijgt de patiënt als eerste stap psycho-educatie over de werking van het gehoor, het gehoorsysteem en het brein. Als dat mogelijk is wordt duidelijk gemaakt waar de klachten hun oorsprong hebben en informeert de behandelaar de cliënt over de verschillende psychologische mechanismen. Denk daarbij aan vrees- en vermijdingsmechanismen, veiligheidsgedrag en negatieve reacties die klachten in stand kunnen houden. Met deze kennis is het vaak al mogelijk om een betere hoortoestelaanpassing te doorlopen en daarmee klachten reeds te verminderen.”

“Uiteindelijk zien we dat zo de filters in de hersenen veelal opnieuw zijn af te stellen.”

Scheijen vervolgt: “Bij een volgende stap zal indien nodig de psycholoog onderzoeken in welke mate en hoe de cognitieve, emotionele en gedragspatronen de klachten in stand houden. Op grond daarvan maakt de psycholoog een behandelplan gebaseerd op de cognitieve gedragstherapie. Daarbij kunnen exposure-technieken worden toegepast, maar ook andere technieken. Uiteindelijk zien we dat de filters in de hersenen als het ware te trainen zijn. De effectiviteit van deze verschillende behandeltechnieken voor specifiek hyperacusis en recruitment zal overigens wel nog onderzocht moeten worden. ”

Onopgemerkt gehoorverlies

Vaak onderkennen mensen zelf niet dat ze gehoorverlies hebben. In rustige situaties kunnen ze vaak nog goed uit de voeten, hierdoor heeft ook de huisarts het niet snel in de gaten. Zeker bij een gehoorverlies in de hogere tonen, wat nu net zeer gebruikelijk is bij leeftijdsgerelateerde slechthorendheid, geeft dit klachten in spraakverstaan in rumoer. Tegelijkertijd worden geluiden in de lagere frequenties bij zo’n verlies veelal nog op een normaal geluidsniveau waargenomen. Dus een stationair lopende auto, of een laagfrequent geluid van basgeluiden van de buren, zijn goed te horen. Het belletje van de magnetron, of de pieptoon van de afwasser echter niet.

Scheijen daarover: “In de kliniek zien we dat er soms sprake is van een onopgemerkt gehoorverlies waar de patiënt zich van bewust moet worden gemaakt. De extra inspanning die nodig is bij het verstaan van spraak kan enorm belastend zijn waardoor irritatie, frustratie, en onzekerheid in gesprekken kan ontstaan. Dat kan op zijn beurt weer bijdragen aan tinnitus en hyperacusis klachten.”

Misverstand over hoortoestellen bij overgevoeligheidsklachten

Bij sommige slechthorenden met overgevoeligheidsklachten voor geluid, leeft het misverstand dat een hoortoestel geluiden enkel harder maakt waardoor ze te luid zouden gaan klinken. Dyon Scheijen: “De gedachte dat een hoortoestel bij overgevoeligheid voor geluiden erger maakt is dan ook niet zo vreemd. We kunnen een hoortoestel zo instellen dat het alleen in dat frequentiegebied versterking geeft waar het nodig is. Het is zelfs mogelijk om de te luide geluiden niet te versterken. Wat wij zien is dat mensen die wél de stap naar een hoortoestel hebben gezet, vaak na de proefperiode aangeven dat ze het veel eerder hadden moeten doen.” Scheijen sluit af: “Met hoortoestellen klinkt alles veel harmonischer en natuurlijker en daarbij is het verstaan van spraak verbeterd en is minder inspanning nodig om alles goed te verstaan.”